Spadkobierca ustawowy będzie powołany do dziedziczenia całości spadku co do zasady jedynie w sytuacjach gdy:
A) zmarły nie powołał spadkobierców w testamencie a według przepisów kodeksu cywilnego spadku nie dziedziczą inne osoby;
B) osoby powołane przez zmarłego w testamencie lub dziedziczące na podstawie przepisów kodeksu cywilnego
– nie chcą dziedziczyć spadku i odrzucą go;
– nie mogą być spadkobiercami np. dlatego, że zostały uznane za niegodne dziedziczenia.
Niegodność dziedziczenia jest obszernym tematem, wymagającym odrębnego wyjaśnienia. Podkreślenia wymaga jednak że:1) uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy kto ma w tym interes;
2) żądanie musi nastąpić w ciągu roku od kiedy osoba dowiedziała się o przyczynie niegodności;
3) z żądaniem o uznanie za nie godnego nie można wystąpić po upływie trzech lat od otwarcia spadku;
4) roszczenie jest bezzasadne jeżeli zmarły przed śmiercią spadkobiercy przebaczył;
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia jak gdyby nie dożył otwarcia spadku. Jego udział mogą więc dziedziczyć jego zstępni.
Spadkobiercą nie może być osoba fizyczna która nie żyje w chwili otwarcia spadku ani osoba prawna która wówczas nie istnieje. Mając to na uwadze powyższe pamiętać należy że:
– dziecko spadkodawcy które zostało już poczęte a nie zostało narodzone może dziedziczyć spadek jeżeli urodzi się żywe;
– zmarły może ustanowić w testamencie fundację która może być jego spadkobiercą jeżeli zostanie zarejestrowania w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Warto pamiętać, że możliwą jest sytuacja w której część spadku dziedziczona jest na podstawie testamentu a część na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Jest to możliwe na przykład w sytuacji gdy:
– zmarły nie powołał do danej części spadku spadkobierców w testamencie;
– osoba która została powołana do części lub całości spadku w testamencie nie chce lub nie może być spadkobiercą.
W powyższym przypadku co do tej części spadku następuje dziedziczenie ustawowe.
Krąg spadkobierców ustawowych i kolejność ich powoływania określa kodeks cywilny. Warto podkreślić że nawet w przypadku dziedziczenia z testamentu przepisy te mają znaczenie. Jeżeli spadkobierca ustawowy nie został powołany do dziedziczenia w testamencie przysługuje mu roszczenie o zachowek.
Mając na uwadze powyższe podkreślić trzeba że kwestia określenia kolejności dziedziczenia w dziedziczeniu ustawowym i tego jaka część spadku przysługuje któremu ze spadkobierców jest nieco bardziej skomplikowana niż się powszechnie uznaje.
W pierwszej kolejności powołani do dziedziczenia są zstępni (dzieci, wnuki itd.) i małżonek zmarłego. Co do zasady dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli małżeństwo miało więc jedno dziecko to dziedziczy ono spadek wraz z małżonkiem w częściach równych tj. po połowie.
Udział małżonka nie może być jednak mniejszy niż jedna czwarta całości spadku. W praktyce oznacza to że jeżeli małżeństwo miało więcej niż troje dzieci:
– udział małżonka wynosi jedną czwartą spadku
– udział dzieci wynosi pozostałą część spadku w częściach równych
Jeżeli dziecko zmarłego nie dożyło otwarcia spadku jego udział przypada jego zstępnym (wnukom spadkodawcy) w częściach równych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.
W braku zstępnych do dziedziczenia powołani są małżonek i rodzice w częściach równych. Małżonek dziedziczy połowę spadku rodzice po jednej czwartej.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku jego udział przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych. Jeżeli natomiast brat lub siostra zmarłego również nie dożyli do otwarcia spadku ich udział przypada ich zstępnym.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa lub ich zstępnych udział rodzica dziedziczącego razem z małżonkiem wynosi połowę.
W braku tak zstępnych jak i małżonka cały spadek przypada rodzicom w częściach równych.
Podkreślenia wymaga że powyższe zapisy nie mają zastosowania do małżonków pozostających w separacji.
Ponadto: małżonek jest wyłączony od dziedziczenia jeżeli zmarły wystąpił o rozwód lub separację z jego winy a żądanie to było uzasadnione. Z żądaniem wystąpić może którykolwiek ze spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia
– na sześć miesięcy od kiedy dowiedział się o tych okolicznościach
– nie dłużej niż rok od śmierci spadkodawcy.
Co więcej: bez względu na to jak małżonek dziedziczy z innymi osobami może on żądać ponad swój udział przedmiotów urządzenia domowego z których korzystał wspólnie ze zmarłym lub wyłącznie sam. Przepis ten nie ma zastosowania jedynie względem zstępnych którzy mieszkali ze zmarłym do otwarcia spadku i do małżonków których wspólne pożycie ustało przed śmiercią spadkodawcy.
W braku małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy w częściach równych.
Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło spadku jego udział przypada jego zstępnym a w ich braku – drugiemu z dziadków.
O ile powyższe sytuacja w praktyce pojawia się rzadko podkreślenia w zakresie praw dziadków zmarłego wymaga jedna okoliczność. Jeżeli:
-znajdują się w niedostatku
-nie mogą otrzymywać należnych im środków utrzymania od osób na których ciąży według ustawy obowiązek alimentacyjny
mogą oni żądać od spadkobiercy środków utrzymania. Wysokość takich środków zależy od ich potrzeb jak również od wielkości danego udziału. Z tego obowiązku spadkobierca może się zwolnić płacąc sumę pieniężną odpowiadającą jednej czwartej jego udziału.
W braku małżonka i krewnych spadek przypada dzieciom małżonka (nie będących dziećmi zmarłego) w częściach równych. Dotyczy to tylko dzieci małżonka których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku.
W sytuacji gdy nie ma żadnej określonych powyżej osób spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego. Jeżeli miejsca zamieszkania nie miał lub zamieszkiwał za granicą spadek przypada Skarbowi Państwa.
Dziedziczenie w przypadku przysposobienia (adopcja itp.) pełnego lub niepełnego podlega odrębnym zasadom.
W przypadku przysposobienia pełnego przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak jakby był on jego rodzicem. Nie dziedziczy natomiast po swoich naturalnych wstępnych (rodzicach, dziadkach itd.) i ich krewnych, za wyjątkiem sytuacji w których jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego.
W przypadku przysposobienia niepełnego jego skutki występują jedynie między przysposobionym a przysposabiającym. Nie obejmują one krewnych. Stosuje się następujące zasady:
1)przysposobiony i jego zstępni dziedziczy na równi z dziećmi przysposabiającego
2)przysposobiony u jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego ani krewni po nich
3)naturalni rodzice przysposobionego nie dziedziczą po nim a zamiast nich dziedziczy jak rodzic przysposabiający.
Przykład problemu prawnego:
Babcia Klientki zmarła. W skład jej majątku wchodził również spadek po zmarłym wcześniej mężu. Babcia pozostawiła po sobie pięcioro dzieci przy czym dwójka nie dożyła otwarcia spadku. Jedno ze zmarłej dwójki nie miało dzieci drugie było ojcem Klientki. Był on skonfliktowany z rodziną. Często kłócił się ze spadkodawczynią ale również zawsze opiekował się nią gdy podupadała na zdrowiu. Klientka nie wie czy przysługuje jej prawo do spadku po babci a jeżeli tak to jaki udział. W związku z częstymi kłótniami ojca z babcią nie wie również czy nie można go wyłączyć od dziedziczenia.
Przykład działania którego podjąć się może adwokat lub radca prawny prowadzący sprawę z ramienia Kancelarii:
Adwokat może udzielić porady prawnej w zakresie czy ojca Klientki można uznać za niegodnego dziedziczenia oraz czy i w jakim zakresie ma ona prawo do spadku po babci. W zależności od woli klientki może sporządzić nadto wniosek o stwierdzenie nabycia spadku wraz z wyliczeniem jaki udział przysługuje któremu ze spadkobierców. Adwokat może ponadto reprezentować Klientkę przed sądem tak w przypadku stwierdzenia nabycia spadku jak i ewentualnych sporów co do uznania jej ojca za niegodnego dziedziczenia.